Hiperwitaminoza, czyli jak nie przesadzić z suplementami?

Czym jest hiperwitaminoza?

Hiperwitaminoza to stan, w którym w organizmie dochodzi do akumulacji witaminy lub witamin, która przekracza możliwości ich bezpiecznego wydalenia lub metabolizowania. Akumulacja ta może być toksyczna, a nadmierną ilość witaminy w organizmie można nazwać też zatruciem daną witaminą. Hiperwitaminoza dotyczy poszczególnych witamin, a nie ogólnego przesycenia organizmu wieloma różnymi witaminami, choć w teorii jest to możliwe.

Zjawisko hiperwitaminozy nie jest zbyt częste i praktycznie nigdy nie dochodzi do niego przy udziale samej diety. To jednak poważne zagrożenie, które jest wynikiem lekkomyślnej suplementacji.

Co ważne, nie każde nadmierne spożycie danej witaminy lub prowitaminy, dające pewne objawy, to już hiperwitaminoza. Lekki nadmiar witamin może być zauważalny, ale bez poważnych symptomów sugerujących działanie toksyczne. Takim przypadkiem jest np. karotenemia – ciemniejsze zabarwienie skóry przy wysokim spożyciu prowitaminy A, czyli beta-karotenu. Natomiast hiperwitaminoza to już poważny zespół objawów chorobowych, który może nawet zagrażać życiu.

Przyczyny i najczęstsze przypadki hiperwitaminozy

Najczęstszą przyczyną hiperwitaminozy jest nieprawidłowa suplementacja. Może to być zarówno długofalowe przyjmowanie zbyt dużych dawek suplementów, jak i jednorazowe przyjęcie dawki witaminy lub witamin, która nie może być prawidłowo wydalona lub zmetabolizowana.

W teorii hiperwitaminoza może dotyczyć wszystkich znanych witamin. Praktycznie dotyczy ona jednak głównie witamin A, D, E i K oraz kilku witamin z grupy B. A, D, E, K to witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, a organizm nie dysponuje wydajnymi systemami wydalania tych witamin w odpowiednich ilościach. Inne witaminy, te rozpuszczalne w wodzie (B1, B2, B3, B5, B6, B7, B9, B12, C), organizm wydajniej usuwa z moczem, dlatego trudniej doprowadzić do ich toksycznego nadmiaru.

Hiperwitaminozę wywołuje najczęściej nadmierna suplementacja:

• Przyjmowanie wielu preparatów jednocześnie.
• Świadome lub nieświadome stosowanie dużych dawek witamin.
• Niezamierzone powielanie składników w suplementach wieloskładnikowych (np. witamina D obecna w multiwitaminie, w kolagenie i w „preparacie na odporność”).

Hiperwitaminoza wynikająca z diety zbyt zasobnej w dany składnik niemal nie występuje. Opisano jedynie kilka przypadków, zazwyczaj związanych z ekstremalnymi reżimami żywieniowymi, takimi jak dieta carnivore oparta na dużej ilości podrobów.

Objawy nadmiaru witamin i stwierdzone przypadki

Hiperwitaminoza zawsze dotyczy konkretnej witaminy i może mieć różne objawy i przebieg, w zależności od tego, w jaki sposób dana witamina się metabolizuje i magazynuje w organizmie. Każdy rodzaj hiperwitaminozy ma odmienny mechanizm toksyczności, skutkuje innym objawami i może uszkadzać inne narządy.

1. Hiperwitaminoza witaminy A

To zaburzenie spowodowane nadmiarem retinoidów (retinolu i jego pochodnych), które kumulują się głównie w wątrobie. Komórki wątroby (hepatocyty) mają ograniczoną pojemność magazynowania retinolu. Gdy zostanie ona przekroczona, retinol przedostaje się do krwioobiegu. Częściowo może być tam związany przez wyspecjalizowane białka transportowe (retinol binding protein, RBP), ale nadmiar będzie występował w postaci wolnej. Podwyższone stężenie retinolu (witaminy A) działa cytotoksycznie na komórki. Destabilizuje błony komórkowe, nasila stres oksydacyjny, zaburza ekspresję genów.

Hiperwitaminoza witaminy A występuje w dwóch formach:

1. Ostra hiperwitaminoza witaminy A – może pojawić się na skutek jednorazowego przyjęcia bardzo dużej dawki suplementu i dawać następujące objawy:

• groźny wzrost ciśnienia śródczaszkowego,
• nudności,
• drażliwość,
• łuszczenie się skóry.

2. Przewlekła hiperwitaminoza witaminy A – rozwija się stopniowo, przy długotrwałym przekraczaniu zapotrzebowania na witaminę A i ograniczonej zdolności do jej metabolizowania, co może powodować:

• hepatotoksyczność – uszkodzenia i zwłóknienia wątroby,
• bóle głowy,
• wypadanie włosów,
• łamliwość kości (nadmiar witaminy A wpływa na osteoklasty),
• zaburzenia widzenia,
• osłabienie działania mięśni,
• nadwrażliwość skóry i zmiany dermatologiczne (łysienie, owrzodzenia skóry),
• utratę apetytu,
• krwotoki,
• zaburzenia pracy serca,
• zaburzenia pracy nerek,
• powstawanie nowotworów.

Nadmiar witaminy A i hiperwitaminoza są szczególnie niebezpieczne dla kobiet w ciąży, gdyż zbyt duże stężenie retoinoidów ma działanie toksyczne na płód i ingeruje w ekspresję genów kluczowych dla rozwoju embrionalnego. Nawet niewielka nadwyżka witaminy A jest szkodliwa. Dlatego kobietom w ciąży zaleca się szczególną ostrożność w suplementacji witaminą A, a także w spożywaniu produktów bogatych w tę witaminę. Z tego powodu odradza się np. jedzenie wątróbki (bardzo dobre źródło witaminy A) czy stosowanie preparatów z witaminą A na skórę w postaci kremów lub maści.

Co ważne, ryzyko hiperwitaminozy zależy od formy przyjmowanej witaminy A. Witamina A pochodzenia zwierzęcego (np. retinol i jego pochodne) jest bardziej predysponująca do groźniejszej hiperwitaminozy. Natomiast beta-karoten, będący prowitaminą ulegającą przekształceniu w witaminę A w organizmie, jest bezpieczniejszą formą. W przypadku jego nadmiaru organizm po prostu blokuje przemianę beta-karotenu w retinol. Może prowadzić do niegroźnej karotenemii, objawiającej się żółto-pomarańczowym zabarwieniem skóry w okolicach dłoni, pięt i łokci, która jest odwracalna przy ograniczeniu spożycia i nie powoduje zazwyczaj innych dolegliwości.

Górny tolerowany poziom spożycia (UL) witaminy A dla dorosłych to 3000 μg na dobę (mierzone w formie ekwiwalentów retinolu).

Opisany przypadek: Naukowcy z kliniki Mayo w Phoenix opisali w 2006 roku przypadek 60-letniego pacjenta z objawami bólu mięśni, łysienia i nieprawidłowości w budowie paznokci. Rozpoznano też niewydolność nerek, wodobrzusze i pogarszające się funkcjonowanie wątroby. Zanim lekarzom udało się ustalić diagnozę, do uratowania życia konieczny był przeszczep wątroby. Przyczyną takiego stanu pacjenta okazało się przyjmowanie wysokich dawek suplementów z witaminą A zarekomendowanych przez osobę zajmującą się medycyną alternatywną.

2. Hiperwitaminoza witaminy D

Ten toksyczny stan spowodowany jest nadmiernym stężeniem cholekalcyferolu (D3) lub ergokalcyferolu (D2) w organizmie. Największym problemem jest rozstrojenie gospodarki wapniowo-fosforanowej organizmu. Witamina D zwiększa wchłanianie wapnia z jelit, jego resorpcję w nerkach i uwalnianie z kości. Choć są to naturalne procesy, ich nadmiar prowadzi do hiperkalcemii, czyli podwyższonego poziomu wapnia we krwi.

Objawami ostrej hiperwitaminozy witaminy D mogą być:

• nudności i wymioty,
• brak apetytu,
• osłabienie mięśni,
• odwodnienie,
• bóle głowy,
• świąd skóry,
• zwiększone pragnienie, częstsze oddawanie moczu,
• zaburzenia rytmu serca.

Jeśli hiperwitaminoza witaminy D jest przewlekła, dodatkowo może dojść do:

• kamicy nerkowej,
• zwapnienia nerek,
• niewydolności nerek,
• zaburzeń rytmu serca,
• uszkodzenia naczyń krwionośnych.

U dzieci hiperwitaminoza witaminy D może prowadzić do poważnych zaburzeń mineralizacji kości i zaburzeń wzrostu, a także do opóźnienia w rozwoju psychomotorycznym.

Nie jest możliwe „przedawkowanie” witaminy D z diety lub z powodu ekspozycji na światło słoneczne. Chociaż witamina D jest syntezowana w skórze pod wpływem promieniowania UV, jego nadmiar powoduje jej rozkład. Zapobiega to nadprodukcji witaminy D i chroni przed hiperwitaminozą w wyniku ekspozycji słonecznej.

Górny tolerowany poziom spożycia (UL) dla witaminy D dla dorosłych to 4000 IU (100 µg) dziennie.

3. Hiperwitaminoza witaminy C   

Witamina C jest jedną z witamin rozpuszczalnych w wodzie. Musi być stale dostarczana, gdyż organizm nie ma efektywnych sposobów na jej magazynowanie. Przez to, że jest ciągle wydalana, organizm skutecznie broni się przed jej nadmiarem i nie doprowadza do klasycznej postaci hiperwitaminozy, która mogłaby zagrażać zdrowiu. Nadmiar witaminy C usuwany jest z organizmu wraz z moczem.

Mimo to zbyt duże spożycie witaminy C w formie suplementów może prowadzić do problemów zdrowotnych. Najczęściej objawiają się one dolegliwościami ze strony układu pokarmowego (biegunka, zgaga, nudności, wzdęcia czy ból brzucha). Istnieją też udokumentowane przypadki pokrzywki i wysypki na skutek przyjęcia większych dawek suplementów zawierających witaminę C. Zazwyczaj jednak nie wymagają one interwencji lekarskiej i ustępują samoistnie po zmniejszeniu dawki.

Dobowa dawka witaminy C w formie suplementu dla dorosłych nie powinna przekraczać 2000 mg. Przyjmowanie jej w większych ilościach przez dłuższy czas może zwiększać ryzyko wystąpienia kamicy nerkowej i innych problemów zdrowotnych.

Warto podkreślić, że nie udokumentowano przypadków „przedawkowania” witaminy C spożywanej z pokarmem.

Przeczytaj: Witamina C w diecie sportowca

4. Hiperwitaminoza witaminy E

Ten zespół chorobowy nie jest częsty, choć witamina E należy do witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, więc kumuluje się częściowo w organizmie. Hiperwitaminoza witaminy E może wystąpić przy przyjmowaniu zbyt dużych dawek suplementów z alfa-tokoferolem (witaminą E), jednak zdarza się dość rzadko. W porównaniu z witaminą A czy D, witamina E nie należy do aż tak popularnych suplementów. Organizm posiada też mechanizm, który częściowo chroni przed tym nadmiarem – ok. 60% dziennej dawki witaminy E wydalane jest z kałem.

Głównym zagrożeniem związanym z nadmiarem witaminy E jest jej działanie antykoagulacyjne, czyli zmniejszające krzepliwość krwi. Hiperwitaminoza witaminy E rodzi więc ryzyko krwawień, w tym krwawień wewnętrznych, szczególnie u osób przyjmujących leki przeciwzakrzepowe.

Do objawów związanych z hiperwitaminozą witaminy E należą:

• uciążliwe krwiaki podskórne, „siniaki”,
• nadmierne krwawienia, np. z nosa,
• bóle głowy,
• zaburzenia widzenia,
• uczucie zmęczenia i osłabienia,
• zaburzenia funkcjonowania układu pokarmowego, w tym biegunki.

Górny tolerowany poziom spożycia witaminy E (ze wszystkich źródeł) to dla dorosłych 300 mg/ dzień.

5. Hiperwitaminoza witaminy K

Ten rodzaj hiperwitaminozy jest zjawiskiem stosunkowo rzadkim i nie występuje przy spożyciu witaminy K z dietą.

Rozróżniamy następujące postaci witaminy K:

• K1 – obecna w roślinach (filochinon),
• K2 – pozyskiwana z produktów fermentowanych (menachinon),
• K3 – menadion, syntetyczna forma witaminy K (rzadko stosowana w suplementach przeznaczonych dla ludzi).

Witamina K3 jest szczególnie kontrowersyjna i skorelowana z toksycznością, gdyż w nadmiarze może wywołać stres oksydacyjny w czerwonych krwinkach. Zbyt duże dawki suplementów z witaminą K mogą upośledzić mechanizmy krzepnięcia krwi i wykazywać działanie prozakrzepowe lub przeciwzakrzepowe – w zależności od formy i dawki. Może to prowadzić do zakrzepicy lub niekontrolowanych krwawień.

Objawami hiperwitaminozy witaminy K mogą być:

• nasilone krwawienia, np. z nosa,
• żółtaczka,
• blada skóra, uczucie braku tchu,
• uczucia gorąca i nadmierna potliwość,
• zaburzenia czynności wątroby.

Ryzyko wystąpienia hiperwitaminozy witaminy K jest ograniczone do nadmiernego przyjmowania suplementów lub preparatów farmaceutycznych. Górny tolerowany poziom spożycia (UL) witaminy K nie został oficjalnie ustalony.

6. Hiperwitaminoza witamin z grupy B

Do witamin z grupy B należą: B1 (tiamina), B2 (ryboflawina), B3 (niacyna), B5 (kwas pantotenowy), B6 (pirydoksyna), B7 (biotyna), B9 (kwas foliowy) i B12 (kobalamina). Są to witaminy rozpuszczalne w wodzie, więc ich nadmiar jest zazwyczaj wydalany razem z moczem. Nie kumulują się w organizmie. Oznacza to, że hiperwitaminozy są rzadkie, ale występują. Należy uważać szczególnie na witaminy B3, B6 i B9.

Oczywiście toksyczne skutki przyjmowania dużych dawek tych witamin też mogą się pojawić i są specyficzne dla konkretnych witamin:

• Witamina B1 (tiamina) – brak udokumentowanych przypadków toksyczności, górny poziom bezpiecznego spożycia, według EFSA, to 40 mg. Jego przekroczenie może powodować problemy żołądkowo-jelitowe.
• Witamina B2 (ryboflawina) – toksyczność nie została opisana, gdyż nadmiar tej witaminy jest skutecznie wydalany z moczem.
• Witamina B3 (niacyna) – charakterystycznym objawem zbyt dużych dawek witaminy B3 w suplementach jest zaczerwienienie skóry, świąd, nudności i wymioty. Górny tolerowany poziom (UL) dla niacyny to 35 mg dla dorosłych.
• Witamina B5 (kwas pantotenowy) – dobrze wydalana z organizmu z moczem, bardzo rzadko powoduje komplikacje nawet w dużych dawkach. Zbyt wysokie ilości tej witaminy mogą powodować biegunki i inne problemy żołądkowo-jelitowe.
• Witamina B6 (pirydoksyna) – przyjmowana w nadmiernych ilościach może powodować mrowienie i uczucie drętwienia, a także neuropatie obwodowe. Jej toksyczność jest dobrze udokumentowana. Górny tolerowany poziom spożycia (UL) dla witaminy B6 został w 2023 roku obniżony przez EFSA z 25 do 12 mg, w tym ilość dopuszczalna z suplementów to maksymalnie 6 mg.
• Witamina B7 (biotyna) – dość dobrze tolerowana i wydalana z organizmu, a jej toksyczność nawet w dużych dawkach nie jest udokumentowana.
• Witamina B9 (kwas foliowy) – przyjmowanie zbyt wysokich dawek kwasu foliowego może być niebezpieczne z uwagi na maskowanie niedoboru B12 i prowadzić do niedokrwistości megaloblastycznej i neurologicznych powikłań niedoboru B12. Górny tolerowany poziom spożycia (UL) to 1 mg (1000 µg) dziennie.
• Witamina B12 (kobalamina) – nadmiar wydalany jest skutecznie z moczem, toksyczność jest bardzo rzadka. Mogą pojawić się krwawienia z nosa, reakcje alergiczne czy suchość skóry. Górny tolerowany poziom witaminy B12 (UL) został ustalony jako 1000 µg dla dorosłych.

Ważne: W artykule zostały omówione tylko witaminy i zagadnienie hiperwitaminozy. Istnieją też inne składniki suplementów diety, takie jak minerały czy antyoksydanty, z którymi należy zachować ostrożność.

15 zasad suplementacji witaminami bez ryzyka

1. Dobieraj suplementację witaminami zgodnie z indywidualnymi potrzebami – np. z uwzględnieniem badań krwi, wykluczeń dietetycznych czy celów. Nie stosuj suplementów „w ciemno”.
2. Nie sięgaj po suplementy z półki na zasadzie „może mi na coś pomoże, na pewno nie zaszkodzi” – przyjmowanie ich bez wyraźnego planu może zagrażać zdrowiu.
3. Zachowaj szczególną ostrożność, łącząc kilka suplementów wieloskładnikowych – może się bowiem okazać, że te same składniki przyjmujesz np. w suplementach „na włosy” i „na koncentrację”, nieświadomie przekraczając bezpieczne dawki.
4. Jeśli przyjmujesz wiele suplementów i/lub leków, skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą – istnieje bowiem ryzyko, że ich składniki mogą się nawzajem kumulować lub wchodzić w niebezpieczne interakcje.
5. Trzymaj się zalecanych dawek i odczytuj je w kontekście – zwracaj uwagę na referencyjną wartość spożycia (RWS) podawaną na opakowaniach w stosunku do zapotrzebowania.
6. Nigdy nie traktuj suplementów jako zamienników zdrowej diety i aktywności fizycznej.
7. Pamiętaj, że suplement to nie lek, a lek to nie suplement – stosuj leki zgodnie z zaleceniami lekarza.
8. Unikaj dużych dawek suplementów i nie ufaj osobom, które je sugerują.
9. Krytycznie podchodź do źródeł wiedzy na temat suplementów – korzystaj tylko z tych, które bazują na aktualnych wytycznych naukowych.
10. Pamiętaj, że rynek suplementów diety jest stosunkowo słabo uregulowany – to, że jakiś preparat reklamują celebryci, nie oznacza, że jest on bezpieczny.
11. Sprawdzaj dawki substancji czynnych i zalecane porcje – nie suplementuj żadnego z przyjmowanych preparatów „na oko”.
12. Przechowuj suplementy w oryginalnych opakowaniach – by uniknąć pomyłek dotyczących ich dawek, które mogą skutkować hiperwitaminozami.
13. Miej świadomość synonimów w nazwach witamin – np. niacyna i B3, kobalamina i B12. Jeśli te same substancje występują w kilku preparatach, które przyjmujesz, uwzględnij to w obliczaniu dawki.
14. Zwracaj uwagę na jednostki w dawkach – są różne dla różnych witamin i ich tolerowanych górnych poziomów spożycia. Pomyłki w przeliczaniu jednostek mogą doprowadzić do przyjęcia zbyt dużych dawek.
15. Pamiętaj, że tolerowany górny poziom spożycia (UL) dotyczy wszystkich źródeł danej witaminy, nie tylko suplementów.

^{Bibliografia:}

1. ^{Cheruvattath R., Orrego M., Gautam M, Byrne T., Alam S., Voltchenok M., Edwin M., Wilkens J., Williams J. W., Vargas H. E., Vitamin A toxicity: when one a day doesn't keep the doctor away, Liver Transpl, 2006, Dec;12(12):1888-91, doi: 10.1002/lt.21007. PMID: 17133567.}
2. ^{Marins T. A., Galvão Tde F., Korkes F, Malerbi D. A., Ganc A. J., Korn D., Wagner J., Guerra J. C., Borges Filho W. M., Ferracini F. T., Korkes H., Vitamin D intoxication: case report, Einstein (Sao Paulo), 2014, Apr;12(2):242-4, doi: 10.1590/s1679-45082014rc2860. PMID: 25003934; PMCID: PMC4891171.}
3. ^{European Food Safety Authority, Tolerable upper intake levels for vitamins and minerals, EFSA, 2006. https://www.efsa.europa.eu/sites/default/files/efsa_rep/blobserver_assets/ndatolerableuil.pdf}
4. ^{Olson J. M., Ameer M. A., & Goyal A., Vitamin A Toxicity, StatPearls, StatPearls Publishing, 2023.}
5. ^{Asif A., & Farooq N.,Vitamin D Toxicity, StatPearls, StatPearls Publishing, 2023.}
6. ^{Roop J. K., Hypervitaminosis – An Emerging Pathological Condition, International Journal of Health Sciences & Research, 2018, 8(10), 280-288.}